Sinh lý buồng trứng

Sinh lý phát triển nang noãn từ bào thai đến mãn kinh, cơ chế chiêu mộ nang, điều hòa qua AMH/PTEN-PI3K-Akt và hoạt động trục hạ đồi-yên-buồng trứng trong chu kỳ buồng trứng.

Buồng trứng và kho nang nguyên thủy

Tuần 7 thai kỳ: Noãn nguyên bào (germ cell) từ túi noãn hoàng di chuyển vào ụ sinh dục, phân chia nguyên nhiễm nhanh chóng.

Nang noãn nguyên thủy: Mỗi noãn nguyên bào được bọc quanh bởi lớp tế bào tùy hành (từ trung mô/phúc mạc). Vào giữa thai kỳ, toàn bộ noãn nguyên bào đồng loạt ngưng phân chia → nằm im trong nang nguyên thủy cho đến tuổi dậy thì.

Chiêu mộ nang noãn nguyên thủy

Chiêu mộ nguyên khởi (Primordial Recruitment): Mỗi đợt 400 nang nguyên thủy được đánh thức, độc lập với FSH/LH. Cơ chế cận tiết:

• PTEN-PI3K-Akt: Cân bằng PTEN (ức chế) và PI3K (kích hoạt) quyết định nang nào “thức giấc”.
• AMH (từ tế bào hạt nang tiền hốc → nang hốc nhỏ) ức chế quá mức chiêu mộ, như “người gác cổng”.
  

Hình ảnh “Con đường PTEN/PI3K/AKT”.

Phát triển nang trước khi lệ thuộc gonadotropin

Nang đã chiêu mộ → noãn sơ cấp → noãn thứ cấp sớm → noãn thứ cấp muộn.

AMH tiếp tục kìm hãm tăng tốc phát triển, bảo vệ chỉ còn 10 nang/noãn trên 60-90 ngày vào giai đoạn “lệ thuộc gonadotropin”.

Hình ảnh “Điều hòa chiêu mộ noãn nang”.

Trục hạ đồi-tuyến yên-buồng trứng

Hạ đồi

KNDy neuron (kisspeptin, neurokinin B, dynorphin): Điều khiển GnRH neuron. Kisspeptin → kích thích GnRH → phóng thích theo xung vào máu cửa tuyến yên.

Hình ảnh “KNDy và GnRH neuron”.

Tuyến yên

Xung GnRH → tiết FSH (xung thưa) và LH (xung dày).

FSH & LH → hoạt hóa nang thứ cấp đã có thụ thể tương ứng.

Buồng trứng

Hình ảnh “Thuyết 2 tế bào, 2 hormone”.

Bảng “Các giai đoạn phát triển nang trứng”.

Giai đoạn nang	Nguồn androgen	Nguồn estrogen	Phát triển
Nang thứ cấp sớm	Tế bào vỏ (theca)	Tế bào hạt: Aromatase hóa androstenedione → estrone/estradiol	Nang nào nhiều tế bào hạt & thụ thể FSH hơn sẽ sinh estrogen nhiều hơn → cạnh tranh FSH
Nang de Graaf (chín)	LH ↑ → tế bào vỏ → androgen	FSH ↑ → tế bào hạt → estradiol mạnh	Estradiol đạt ngưỡng & duy trì đủ lâu → phản hồi dương lên hạ đồi → đỉnh LH → phóng noãn

Phóng noãn và hoàng thể hóa

Hình ảnh “Tiến trình phát triển noãn nang”.

Đỉnh LH (phản hồi dương estradiol) → hoàn thành giảm nhiễm I, bắt đầu giảm nhiễm II → phóng noãn sau 36 giờ.

Hoàng thể: Tế bào vỏ + tế bào hạt chuyển sang hoàng thể → tiết progesterone & estradiol (đỉnh 7 ngày sau phóng noãn).

Progesterone → pha tiết nội mạc tử cung, ức chế GnRH/FSH/LH (phản hồi âm) → hoàng thể thoái triển → mức steroid giảm đột ngột → khởi động chu kỳ mới.

Biến động hormone trong chu kỳ

Hình ảnh “Biến động hormone”.

• FSH tăng nhẹ giai đoạn nang → giảm do estradiol & inhibin B.
• LH đỉnh trước phóng noãn.
• Estradiol tăng dần, đỉnh giữa chu kỳ.
• Progesterone tăng cao trong pha hoàng thể.

Chu kỳ nối tiếp

Hình ảnh “Chu kỳ nối tiếp”.

• Mỗi chu kỳ kéo dài 90-120 ngày từ chiêu mộ nguyên thủy đến thoái triển bạch thể.
• Chỉ 4 tuần cuối chịu ảnh hưởng trực tiếp của trục HĐ-Y-BT, phần còn lại phát triển độc lập.

Tài liệu tham khảo

• Trường ĐH Y Dược TP. HCM (2020) - Team-based learning